ALTINCİ BÖLÜM
TOPLUMSAL SERMAYENİN YENİDEN-ÜRETİMİ VE EKONOMİK BUNALIMLARKAPİTALİST ekonomi">
ALTINCİ BÖLÜM
TOPLUMSAL SERMAYENİN YENİDEN-ÜRETİMİ VE EKONOMİK BUNALIMLARKAPİTALİST ekonomi, birbirinden ayrı ve bağımsız birçok işletmeden oluşmuştur. Her kapitalist, belirli bir zaman içinde, kendisine en çok kâr sağlayacak olan metaları üretmeye bakar. Demek ki, üretim, plansız ve anarşi içinde gelişir. Üretim anarşisi, kapitalist toplumda metaların pazarlanmasında birtakım güçlükler yaratır ve fazla-üretim bunalımlarına neden olur.
Ekonomik bunalımlar, emekçiler için sayısız kötülükler doğurur ve kapitalizmin çelişkilerini büyük ölçüde yeğinleştirir. Bu bunalımlar, kapitalizmin kaçınılmaz sonunu haber verirler.
Toplumsal sermayenin kapitalist yeniden-üretiminin mekanizmasını genel olarak inceleyelim. [sayfa 148]
1- TOPLUMSAL SERMAYENİN YENİDEN-ÜRETİMİ
Bireysel Sermaye ve Toplumsal Sermaye
Kapitalist rejimde toplumsal üretim, uyumlu bir bütün değildir. Toplumsal üretim, bireysel kapitalist işletmeler arasında dağılmıştır. Bu işletmelerden herbiri, şu ya da bu kapitalistin özel mülkiyetindedir; birer özerk üretim birimi gibi görünürler. Oysa, birbirinden farklı her işletmedeki yeniden-üretim, öteki kapitalistler tarafından üretilen her çeşit makine-araçların, tesisatların, yardımcı maddelerin, yakıtların, işçiler için gerekli tüketim maddelerinin vb. üretilmesine bağlı olur. Birbirlerinden ayrı kapitalistlerin faaliyeti ve dolayısıyla farklı sermaye hareketleri birbirleriyle çatışır.
Karşılıklı ilişkileri ve karşılıklı bağımlılıkları içinde, bireysel sermayelerin toplamı, toplumsal sermayeyi oluşturur. Kapitalist düzende yeniden-üretim, aynı zamanda toplumsal sermayenin birer parçaları da olan tek tek sermayeler hareketinin işte bu içiçe girmesi içinde gerçekleşir. Yeniden-üretimin gerçekleşebilmesi için yalnız bireysel kapitalist değil, aynı zamanda toplumdaki tüm kapitalistlerin, fabrikalarında üretilen metaları pazarda paraya çevirmesi ve gereksinme duydukları metaları pazardan satın almaları gereklidir. Toplumsal sermayenin, toplu olarak, yeniden-üretiminin nasıl yapıldığını görmek için, toplam toplumsal ürün bileşimini bilmemiz gerekiyor.
Toplam Toplumsal Ürün
Toplam toplumsal ürün ile, belirli bir sürede, örneğin bir yılda, toplumun ürettiği maddi mallar yığını (makineler, makine-araçlar, yakıt, tahıl, giysiler, vb.) anlaşılır.
Toplam toplumsal ürün, kendi değeriyle ele alınırsa: 1) (üretime) bağlanmış olan değişmeyen sermayeyi, yani avadanlıkların yıpranmasını, tüketilen hammaddelerin değerini, [sayfa 149] yardımcı maddeleri, vb. karşılayan değerden; 2) değişen sermayeyi, yani emek-gücünün değerini karşılayan değerden; 3) artı-değerden oluşmuştur. Başka bir deyişle toplam toplumsal ürün değeri s+d+a (değişmeyen sermaye+ değişen sermaye+artı-değer) toplamına eşit olur.
Toplam toplumsal ürünün farklı bölümleri, yeniden üretim sırasında farklı görevler yaparlar. Değişmeyen sermaye, üretim hizmetini sürdürmekle görevlidir. Değişen sermaye, işçilerin kendi gereksinmelerini gidermek için, yani emek-gücünün yeniden-üretimi için harcadıkları ücret haline gelir. Basit yeniden-üretimde, artı-değerin tamamını, kapitalistler, kendi kişisel gereksinmeleri için tüketirler. Artı-değer bölünmelerinden biri, kapitalistler tarafından genişletilmiş yeniden-üretimde kullanılır. Artı-değerin geri kalan en önemli bölümü, genel kural olarak, ek araçlar alımı ile ek bir emek-gücünün kiralanmasına ayrılmıştır.
Toplam toplumsal sermayenin devrinin ve yeniden üretimin tahlilinde gözönünde tutulan önemli bir nokta da, toplam toplumsal ürünün maddi şekle bağlanmasıdır.
Toplam toplumsal ürün, maddi şekli bakımından, üretim araçlarıyla tüketim nesnelerinden oluşur. Her toplumsal üretim, sonuç olarak, iki önemli kesim içerir: I'inci kesim, üretim araçlarının üretimi; ve II'inci kesim, tüketim nesnelerinin üretimidir. Çeşitli kesimler, toplam toplumsal ürünün maddi şekilleri bakımından üretimde farklı bir görevi yerine getirirler: üretim araçları, sonraki bir üretimde; tüketim nesneleri, insanın kişisel gereksinmelerini gidermede işe yararlar.
Gerçekleşme Sorunu Niteliği
Toplumsal sermayenin yeniden-üretimi, her bireysel sermayenin ve dolayısıyla toplam toplumsal sermayenin, kendi dolaşımlarını sürekli olarak tamamlaması, yani para şeklinden üretici şekle; üretici şekilden meta şekline; meta şeklinden yine para şekline vb. geçmesi sanılır. Bu dolaşım, ancak, bütün kapitalistler yığını ve her kapitalist, tek başına, kendi [sayfa 150] ürününü gerçekleştirebilir, satabilirse olur. Gerçekleştirme süreci şundan ibarettir: toplumun toplam yıllık ürününün her bölümü, kendi değeri ve kendi maddi şekli ile, topluca değişilir ve üretim süreci içinde kendi rolünü tamamlar.
Soru şudur: bir yıllık para olarak ifade edilen yıllık toplam ürünü gerçekleştirmek için gerekli koşullar nelerdir? Marksist-leninist yeniden-üretim teorisi, bu koşulları açıklar ve aynı zamanda, kapitalist üretimin gelişmesi sırasında, bu koşullara kaçınılmaz olarak, sürekli bir biçimde aykırı davranıldığını, bunun da fazla-üretimden doğan ekonomik bunalımlara yolaçtığını gösterir.
Basit Kapitalist Yeniden-Üretimde Gerçekleşme
Basit yeniden-üretimde, üretim süreci, kendisinden önceki oranlarda yenilenir ve artı-değer, tümüyle kapitalistlerin kişisel tüketimine gider.
Basit yeniden-üretimde, toplam toplumsal üretimin gerçekleşmesini tahlil edelim. Örneğin, milyon dolar olarak ifade edilen değişmeyen sermaye değerinin, I'inci kesimde, 4.000; değişen sermaye değerinin 1.000; artı-değerin de 1.000 olduğunu varsayalım. II'inci kesimde de, değişmeyen sermaye değerini 2.000; değişen sermaye değerini 500; artı-değeri de 500 dolar kabul edelim. Böylece, toplam toplumsal ürün aşağıda gösterilen kesimlerden oluşacaktır:
Kesim I: 4.000s+1.000d+1.000a=6.000
Kesim II: 2.000s+500d+500a=3.000
I'inci kesimde, toplam ürün değeri, yıl sonunda, makineler, hammaddeler vb. şeklinde 6.000 dolara eşittir. Oysa bu kesimin işçilerinin üretim araçlarına değil, tüketim nesnelerine de gereksinmeleri vardır. I'inci kesimdeki ürünleri gerçekleştirmek önemlidir. Gerçekleştirme süreci nasıl olur?
Birinci kesimde, üretimin bir bölümü, 4.000 dolarlık değişmeyen sermayeye eşit bölümü, tüketilen değişmeyen sermayeyi [sayfa 151] karşılamak amacıyla, aynı kesimin işletmelerine satılacaktır. I'inci kesim ürünlerinden geri kalan (1.000d+1.000a), üretim araçları şeklinde, tüketim nesneleri üreten işletmelere satılmıştır. Toplamı 2.000 dolar tutan bu üretim araçları, II'inci kesimin değişmeyen sermayesini karşılamaya yarayacaktır.
II'inci kesimde, tüketim nesneleri (giysiler, ayakkabılar, besin maddeleri vb.) şeklinde mevcut olan toplam ürünün değeri 3.000 dolardır. II'inci kesimde üretilen, toplam değeri 2.000 dolar tutan tüketim nesneleri, I'inci kesimin üretim araçları karşılığı değişilmiş olacaktır. Aynı zamanda tüketim nesnelerinden ibaret olan ve değişen sermayenin yeniden üretilen değerini (500d) ve yeniden üretilen artı-değeri (500a) gösteren, II'inci kesimden geri kalan ürün, bu II'inci kesimdeki işçilere ve kapitalistlere satılmıştır.
Böylece, bütün toplumsal ürün gerçekleştirilmiş oldu. Basit kapitalist yeniden-üretimde, denklem şöyledir: I'inci kesimin değişen sermayesi ile artı-değeri, II'inci kesimin değişmeyen sermayesine eşit olmalıdır.
Kendi kesimleri içersinde gerçekleştirilen ürün dilimleri üçgenler içine ve öteki kesimle değişilen ürün dilimleri de, aralarındaki bir çizgi ile birbirine bağlanan dikdörtgenler içine alınırsa, aşağıdaki şemayı elde ederiz:
Bu şema, kapitalist basit yeniden-üretimde gerçekleşme koşulunu gösterir: I(d+a)=IIs. [sayfa 152]
Genişletilmiş Kapitalist Yeniden-Üretimde Gerçekleşme Koşulları
Genişletilmiş yeniden-üretim ya da birikim, kapitalizmin ayırdedici özelliğidir. Üretimi genişletmek için, ya mevcut işletmeyi büyütmek ya da bir yenisini kurmak gerekir. Her iki durumda da, belirli bir miktarda yeni üretim araçlarını işe sokmak gerekiyor. Ama üretim araçları I'inci kesim tarafından üretildiğinden, yeniden yaratılmış olan bir değeri gösteren bu kesimin bir ürün dilimi I(d+a), II'inci kesimin değişmeyen sermayesinden (IIs) büyük olmalıdır. Her iki kesimde de üretimi genişletmek için piyasaya sürülebilecek olan üretim araçları fazlalığını yalnızca bu koşul doğarabilecektir.
Bu koşulu hesaba katarak, örneğimizi, aşağıda gösterildiği şekilde kuracağız:
Kesim I: 4.000s+1.000d+1.000a=6.000
Kesim II: 1.500s+750d+750a=3.000
Genişletilmiş yeniden-üretimde, her kesimde artı-değer iki bölüm içerir: biri kapitalistler tarafından kişisel olarak tüketilen bölüm ve diğeri biriktirilmiş olan parçadır. Artı-değerin biriktirilen bölümünün bir miktarı ek üretim araçları alımına ve bir miktarı da ek emek-gücü kiralanmasına ayrılmıştır.
I'inci kesimdeki kapitalistlerin kendi artı-değerlerinin yarısını, yani 500 dolarını biriktirdiklerini varsayalım. Bu, onların değişmeyen sermayeye 400 ve değişen sermayeye 100 ekleyecekleri, yani biriktirilmiş bulunan artı-değer dilimini daha önce yatırılmış bulunan sermaye ile aynı oranlar içinde harcayacakları anlamına gelir. Bundan ötürü, I'inci kesimin bileşim-değeri, ertesi yıl üretime girince, şu şekilde görünecektir: 4.400s+1.100a.
I'inci kesimin toplam ürününden (6.000), 4.400'ü aynı kesimde gerçekleşmiştir. Geriye kalan 1.600'ü, II'inci kesimin ürünleriyle değişilecektir. Ama II'inci kesim kapitalistlerinin üretim araçlarını (son yıl içinde onlar tarafından harcanmış bulunan [sayfa 153] 1.500 yerine) 1.600 karşılığında satın alabilecek bir durumda olmaları için, II'inci kesim artı-değerinin bir bölümünü soğuran kendi değişmeyen sermayelerini %100 artırmaları gerekir. II'inci kesimin değişmeyen sermayesinin genişletilmesine ayrılan bu 100 artı-değer birimi, II'inci kesimde daha önce yatırılan sermaye 2 : 1 oranında harcanmış olacağı için, değişen sermayenin de 50 birim artmasını gerektirecektir. Bundan dolayıdır ki, gelecek yıl, üretime giren II'inci kesimin değer-bileşimi şöyle olacaktır: 1.600s+800d.
I'inci ve II'inci kesim içindeki tüketim nesnelerinin ve üretim araçlarının dağılım süreci aşağıdaki şemada belirtilmiştir.
I: 4000s+1000d+1000a=6000
II: 1500s+750d+750a=3000
Ürünün gerçekleşmesi, şöyle olacaktır: I'inci kesimin kapitalistleri birbirlerinden 4.400 karşılığında üretim araçları satın alırlar. Geriye kalan üretim araçları (1.600), II'inci kesimdeki tüketim nesneleri ile değişilir. Bu değişim sonucunda, I'inci kesimin kapitalistleri 1.600 karşılığında tüketim nesneleri ve II'inci kesimin kapitalistleri de 1.600 karşılığında üretim araçları [sayfa 154] alırlar. II'inci kesimde geriye kalan tüketim nesnelerinin (1.400) gerçekleşmesi, aynı kesim içinde olur.
Kesimler arasındaki değişim sürecini şu şemada izleyebiliriz:
I: 4.400s+(1.100d+500a)=6.000
II: 1.600s +800d+600a=3.000
Genişletilmiş yeniden-üretimde gerçekleşme koşulu şu eşitlikte olur: değişen sermaye değeri (1.000), artı, değişen sermayeye eklenen biriktirilmiş artı-değer bölümü (100), artı, kapitalistlerin kişisel tüketime ayrılan I'inci kesimdeki artı-değer dilimi (500), eşit olmalıdır. II'inci kesimin değişmeyen sermaye değeri (1.500), artı, II'inci kesimin değişmeyen sermayesine eklenen, biriktirilen artı-değer parçası (100).
İkinci yılda yeni üretim çevirimi (cycle), daha büyük bir sermaye ile yola çıkacak, ve artı-değer oranı %100 olursa, ikinci yılın toplam toplumsal ürünü şöyle olacaktır:
Kesim I: 4.400s+1.100d+1.100a=6.600
Kesim II: 1.600s+800d+800a=3.200
Genişletilmiş kapitalist yeniden-üretim süreci böyle olur ve bunu önceden belirleyen gerçekleşme koşulları bunlardır.
Genişletilmiş yeniden-üretimde, üretici güçlerin gelişmesi, üretim araçlarının üretimine ayrılan toplumsal emek payının tüketim nesneleri üretimine giden emek payından daha çabuk büyümesinde ifadesini bulur.
Üretim araçları üretiminin tüketim nesneleri üretimine oranla öncelikle büyümesi, genişletilmiş yeniden-üretimin ekonomik yasasıdır.
"Bu üretim araçlarının daha hızlı büyümesi yasasının bütün anlam ve önemi, el işinin yerini mekanik işin almasının [sayfa 155] -daha genel bir ifadeyle, makine döneminde teknik ilerlemenin- kömür ve demir üretiminin daha ileri bir büyümesini, 'üretim araçları için üretim araçları' gerçeğini gerektirmesi olgusuyla özetlenir." (V. Lenin, Œuvres, Paris-Moscou, t. 1, s. 118.)
Gerçekleşme teorisi, basit ve genişletilmiş kapitalist yeniden-üretimde, metaın gerçekleşmesi için zorunlu koşulları açıklar. Ama bu teori, kapitalist rejimde bu koşulların sürekli olduğunu iddia etmez. Tam tersine, kapitalist rejimde bu koşullar, sürekli olarak bozulur.
Üretim rekabeti ve anarşisi rejiminde, kimse, pazar gereksinmelerini tam olarak bilemez. Sanayi dalları arasındaki ve her dal içindeki belirli ilişkiler, bundan ötürü, zorunlu olarak, çok sayıda ve sürekli oransızlığa aykırılıklar arasında kurulur.
Kapitalist düzende üretim ile tüketim arasında uzlaşmaz karşıt bir çelişki vardır. Amacı en fazla kâr sağlamak olan kapitalist üretim, buna, üretimi artırarak ve sermaye biriktirerek ulaşır. Üretimin artması ve sermaye birikimi, aynı zamanda satın alma ve tüketme gücü azalan emekçilerin yaşam düzeyinin düşmesiyle olur. Bu, pazarı daraltır ve metaların gerçekleşmesini güçleştirir.
Burjuvazi, bu çelişkiyi, dış pazarları tekeline alarak çözümlemeye çalışır. Bu pazarlar, bunların tekel konusu olması, bölüşülmesi ve yeniden bölüşülmesi uğruna savaşım, çelişkileri keskinleştirir ve kapitalist ülkeler arasında dünya savaşlarına da dönüşen sayısız çatışmalara neden olur.
2. Ulusal gelir
Ulusal gelir nedir?
Ulusal gelir dağılımı
Ulusal gelirin kullanılması
3. Ekonomik bunalımlar
Bunalımların mahiyeti ve ilk nedeni
Kapitalist çevrim (cycle) ve evreleri
Bunalımlar ve kapitalizmin çelişkilerinin kesikinleşmesi